BKD er listeført i Noreg (kategori F), og førekomst eller mistanke om BKD skal straks rapporterast til Mattilsynet.

Smittestoff og smittevegar

Årsaka til BKD er bakterien Renibacterium salmoninarum. Infeksjonen kan overførast frå ein generasjon til neste gjennom infisert rogn tross rogndesinfeksjon.

Siste kjente påvising av R. salmoninarum hos villaks var med PCR i forbindelse med helsekontroll av villfanget stamfisk til kultivering i 2019. I kultiveringsanlegg eller i oppdrett med stor fisketettleik kan derimot BKD råka hardt med stor dødelegheit. Ved kjønnsmodning kan bærartilstand endrast til aktiv infeksjon med mange bakteriar. Ved obduksjon treng ein ikkje da sjå typiske patologiske endringar fordi desse treng tid for å utviklast til typiske BKD endringar.

Sjukdomsteikn og diagnostikk

BKD er ein kronisk sjukdom, og fisken kan vera livsvarig berar av bakteriane. I oppdrett kan oftast BKD påvisast etter unormal dødelegheit hos smolt ei tid etter sjøutsett.

Hos fisk i ferskvatn fører skadar i nyrene til problem med osmoreguleringa (saltbalansen) slik at fisken får veske i bukhola og utståande auger. Typiske obduksjonsfunn er anemi (bleike organ) og lyse, ganske store, kvite knutar i nyret, som kan flyta saman. Nyret er ofte oppsvulma. Ved spreiing av infeksjonen til andre organ kan ein sjå mange, små, kvite knutar (<2 mm) som er lettast å sjå i mørke organ som milt. Små daude fiskar kan lett bli vurderte som ueigna for undersøking fordi ein tydeleg renibakteriose på desse kan minna om rotning. Tidleg i sjukdommen kan fisken ha små blødingar i huda som kan utviklast til små, kraterforma hudsår.

I sjøvatn kan ein sjå såkalla «svimarar», som av og til kan ha utståande auger pga. plasskrevjande betennelse i augnehola. Fisken kan ha kvite knutar i nyrene og andre organ, og noko veske i bukhola. Ved låg temperatur kan ein sjå kroniske endringar i bukhola der organa er pakka inn i «bomull» (fibrin). Kjønnsmoden regnbogeaure og røye kan ha ein forbigåande tilstand med berre hudsår, kjent som «spawning rash».

Før dei typisk kvite knutane er tydelege kan diagnosen vera vanskeleg. Fiskane er anemiske, og vev er delvis fordøydd av bakteriane. Ved direkte mikroskopi av materiale frå lesjoner kan det vere vanskeleg å sjå dei ubevegelege bakteriane, og gram-farging gir heller ikkje alltid sterk gram-positiv farge.

Ved første gangs mistanke på ein lokalitet bør ein dyrka bakteriane. Prøvar bør takast ut frå vev med lesjonar i nyre og eventuelt andre organ. Dyrkingsprøver kan fryses dersom ein ikkje får frakta prøver med god kjøling rett til laboratoriet. Sår og knutar i organ med blaut tekstur (nekrosar) vil oftast innehalde store mengder bakteriar, mens harde knutar (granulom) har svært variabelt bakterieinnhald.

Bakteriane er lette å dyrka frå sjuk fisk, men det kan ta fleire veker og krevjar spesialmedier som ‘kidney disease medium (KDM)’ og/eller ‘selective kidney disease medium (SKDM)’. Histopatologisk er endringane ved BKD granulomatøse betennelsesendringar og nekrosar i varierande grad. Yngel/ungar kan ha små vertsreaksjonar, men likevel store nekrosar fulle av bakteriar som kan vera vanskelege å sjå ved standard HE-farging. Ved histologi med funn av karakteristiske endringar brukar ein immunhistokjemi for å påvisa bakteriane i lesjonane.

Dyrking kan gi like god eller til å med betre sensitivitet, men PCR gir også gode resultat for indirekte påvising av R. salmoninarum og blir no brukt rutinemessig i kombinasjon med andre metodar.

Førekomst

Veterinærinstituttet påviste BKD for fyrste gang i Noreg i 1980 i fisk frå fem ulike anlegg, både oppdrett og kultiveringsanlegg. Dei fleste utbrota av BKD har kome på Vestlandet. I dei seinare år har det bare blitt påvist noen få utbrot årlig, frå 0 til 3 lokaliteter. Situasjonen forverra seg betydeleg i 2023 med bekrefta smitte på 11 anlegg i sjøen og eit landanlegg. Utbrota var hovudsakleg hos laks, men også regnbogeaure vart affiserte. BKD har aldri vore påvist hos aure frå innlandet eller hos anadrome artar i vassdrag som renn ut i Oslofjorden.

BKD finst globalt i område der det naturleg er laksefisk eller etter utsett, med mogleg unntak for Australia og Irland. BKD blei fyrste gang påvist i Skottland hos vill laks frå elvene Spey og Dee på 1930-talet.

Kjende, mottakelege artar viktige i Norge er atlantisk laks og brunaure/sjøaure (Salmo spp.), stillehavslaks som regnbogeaure (Oncorhynchus spp.), røye (Salvelinus spp.) og harr (Thymallus thymallus).

Overvåking

I perioden 2005 – 2011 fanst eit offisielt overvakingsprogram for BKD. I den perioden blei meir enn 22 000 oppdrettsfisk testa for BKD. Alle var negative. I fleire år fram til 2021 var det overvaking av BKD i ILA-frie soner. Ved stryking av vill anadrom laksefisk til kultivering stilles det krav om obduksjon og testing for BKD. Seinast i 2019 ble R. salmoninarum påvist i slike prøver. Avlselskapa har sine eigne rutinar for undersøking.

Tiltak

BKD er listeført i Noreg (kategori F). Ved kvart einaste BKD-utbrot er det viktig å spora smitten. Den snikande utviklinga gjer at sjølv utbrot med få sjukdomsteikn kan vera teikn på at noko har gått galt, til dømes i eit avlssystem. Dersom alle stamfiskpopulasjonane blir infiserte, er BKD-problem vanskeleg å handtera fordi ingen så langt har greidd å «reinska» ein populasjon for denne smitten. Sidan tiltaka kan føra med seg store økonomiske konsekvensar, er det vanleg å stilla krav om at diagnosen skal verifiserast både ved sjukdomsfunn som tyder på BKD og påvising av infeksjon med R. salmoninarum ved hjelp av minst to laboratorietestar baserte på ulike biologiske prinsipp.

Det førebyggande arbeidet for å halda stamfiskproduksjonen fri er det viktigaste tiltaket fordi BKD er vanskeleg å behandla og sjukdommen kan overførast vertikalt. Infiserte populasjonar skal slaktast eller destruerast. Det finst ikkje effektive vaksinar.

Bakteriane er følsame for erythromycin. Slik behandling er neppe aktuelt for anna enn ved kultiveringsarbeid med spesielt verdifulle, utryddingstrua stammer der ein ikkje kan erstatta infisert avlsmateriale med BKD-fri fisk. Injeksjonsbehandling av stamfisk har også blitt prøvt innan kommersielt oppdrett, men dette kan ikkje anbefalast utan at alle kjelder til BKD-fri stamfisk er borte.

Eit vanleg tiltak er å intensivera overvakinga vår og sommar før stamfisken blir overført til ferskvatn. Då kan ein oppdaga BKD så tidleg at den påtenkte stamfisken kan slaktast og erstattast med smittefri populasjon. Dette vil avgrensa tapa sterkt.

Smoltgrupper med BKD bør ikkje setjast ut, da det kan øydelegge Norges unikt gode BKD status som er av stor verdi, over tid langt meir enn noen smoltgrupper.

Blir BKD oppdaga på slaktefisk som har stått i sjø i lengre tid, må en regne med smittespreiing innan anlegget og mulig spreiing ut av anlegget. Bandlegging av anlegget med omsyn til ut- og innførsel av levande fisk og hygieniske tiltak ved utslakting og brakklegging etterpå, er viktigaste tiltak.