Rabies (hundegalskap) kan smitte frå dyr til menneske (zoonose), og rabiesviruset smittar hovudsakleg med spytt frå rabiessmitta pattedyr. Rabies førekjem i alle verdsdelar med unntak av Antarktis og Australia/Oceania. I høginntektsland finst sjukdommen hovudsakleg hos ville dyr, f.eks. rev og flaggermus, medan i låginntektsland førekjem sjukdommen primært hos hundar. Klassisk rabies er sporadisk blitt påvist hos ville dyr på Svalbard, mens flaggermusrabies (EBLV-2) blei påvist hos ei flaggermus på Fastlands-Noreg for første gong i 2015.
Rabies er ein liste 1-sjukdom, og førekomst av eller mistanke om rabies hos dyr i Noreg skal straks meldast til Mattilsynet.
Smittestoff og smittevegar for klassisk rabiesvirus
Rabies, eller hundegalskap, er ein hjernebetennelse (encefalitt) som skuldast rabiesvirus – eit rhabdovirus som høyrer til i slekta Lyssavirus. Alle varmblodige dyr er mottakelege for sjukdommen. Det finst ulikegenotypar av Lyssavirus. Genotype 1 er årsak til klassisk rabies og er knytt til visse rovdyr (hund, rev, katt, mårhund, manguster, mungoar og skunk) som fungerar som smittespreiarar og reservoar for viruset. I Europa er raudrev det viktigaste reservoaret, men også mårhund kan vera reservoar dersom bestanden er tett. I låginntektstland er hund det viktigaste reservoaret for rabiesvirus, og over 99% av dei humane tilfella av rabies i disse områda skuldast hundebitt. Ein reknar med at rabiesvirus er årsak til fleire hundretusen tilfelle av rabies hos dyr og rundt 60.000 tilfelle hos menneske i endemiske område årleg.
Smitte mellom dyr, og frå dyr til menneske, skjer ved overføring av virushaldig spytt ved bit, klor og sleiking på slimhinne eller skada hud. Eit rabiessmitta dyr skil ut virus i spytt nokre dagar før dyret viser teikn på sjukdom (kliniske teikn) og fram til det døyr av rabies.
Sjukdomsteikn for klassisk rabies
Rabies råkar sentralnervesystemet. Inkubasjonstida er oftast 1-2 månader, men kan vera mykje lengre eller kortare. Råka dyr kan ha feber, nedsett allmenntilstand og unormal åtferd som aggressivitet (jamfør «hundegalskap»), hyperaktivitet, endra rørslemønster og at dyret vert lamma i deler av kroppen. Dyret døyr 1-2 veker etter at dei første teikna på sjukdom viste seg.
Førekomst av klassisk rabies
Klassisk rabies finst på alle verdas kontinent unnateke Australia/Oceania og Antarktis. Fastlands-Noreg har vore fritt for klassisk rabies sidan tidleg på 1800-talet. Rabies er derimot påvist på ville dyr på Svalbard, hovudsakleg hos fjellrev og reinsdyr, i form av utbrot og sporadiske enkelttilfelle i enkelte år mellom utbrota. Sjukdommen blei første gong påvist der i 1980 i form av eit utbrot der rabiesvirus vart påvist hos 12 fjellrev, tre Svalbardrein og ein ringsel. I 2011 fekk vi eit nytt utbrot og rabies blei påvist hos fem fjellrev og ti reinsdyr. I 2018 vart rabies påvist i fire fjellrev og eitt reinsdyr på Svalbard. I EU er rabies nærmast utrydda etter bruk av åtevaksinar til ville dyr. Sjå situasjonen hos dyr i Europa her.
- Rabies hos menneske
Rabies er ein frykta zoonose og verdas helseorganisasjon (WHO) estimerar at 60.000 menneske i verda døyr av denne sjukdommen årleg.
Ved reise til land der rabies kan førekomma, rår ein til at folk avgrensar kontakt med dyr generelt og å unngår kontakt med eigarlause dyr.
Les meir om rabies hos menneske hos Folkehelseinstiuttet.
Flaggermusrabies - smittestoff, smittevegar og førekomst
Flaggermusrabies blei påvist første gong i Europa i 1954. Det finst minst fem variantar av flaggermusrabiesviruset i Europa: European Bat Lyssavirus 1 og 2 (EBLV-1 og EBLV-2), Bokeloh Bat Lyssavirus (BBLV), Lleida bat lyssavirus (LLEBV) og West Caucasian Bat virus (WCBV). Ulike flaggermusartar er reservoar for desse virusa. EBLV-2 blei påvist for første gong i Noreg i 2015, hos ei vassflaggermus.
Truleg kan alle varmblodige dyr bli smitta av flaggermusrabiesvirus ved bit, men det er svært sjeldan at andre dyr enn flaggermus blir sjuke og døyr. I løpet av dei siste 25 åra er det rapportert om fire humane dødsfall av EBLV-infeksjon, og to av desse var årsaka av EBLV-2. Fem sauer i Danmark, ein steinmår (Martes foina) i Tyskland og to kattar i Europa er blitt rapportert smitta med EBLV-1. Klassisk rabies er aldri påvist hos flaggermus i Europa. Det vert rådd til å ikkje å ta på daude eller sjuke flaggermus.
Førekomst av rabiesvirus hos flaggermus i Noreg er ikkje systematisk kartlagt.
For meir informasjon, sjå spørsmål og svar om flaggermusrabies.
Diagnostikk av rabies
Veterinærinstituttet er nasjonalt referanselaboratorium for rabies hos dyr. Sikker diagnostisering av sjukdommen skjer ved påvising av virus i hjernen ved immunologiske eller molekylærbiologiske metodar.
Serologisk gransking av antistoff mot rabiesvirus blir utført for å undersøkje dyrets immunrespons etter vaksinering. Denne metoden kan ikkje nyttast for å påvise antistoff ved mistanke om rabies. Dette skuldast at antistoffresponsen ved naturleg infeksjon er svak og variabel.
Tiltak
Rabies er ein liste 1-sjukdom, og førekomst av eller mistanke om sjukdommen hos dyr skal straks meldast til Mattilsynet. Førekomst eller mistanke om flaggermusrabies skal i tillegg meldast til Norsk Zoologisk Foreining. Ved rabiesmistanke må dyret isolerast, slik at ein hindrar smitte til andre dyr eller menneske.
Rabies kan førebyggjast hos dyr gjennom vaksinasjon. Det er svært sjeldan at vaksinerte dyr utviklar rabies. I nokre tilfelle kan det vera aktuelt å rabiesvaksinere dyr som er blitt eksponert for virus, til dømes etter smittefarleg kontakt med rabiesinfiserte dyr (posteksponeringsprofylakse). Dersom posteksponeringsprofylakse skal brukast, må den setjast i verk så snart som råd etter smitteeksponering. Mattilsynet avgjer korleis dyr skal følgast opp i tilfelle der ein mistenker at dyret kan ha rabies eller kan vera eksponert for rabiessmitte. Dei vil blant anna vurdere posteksponeringsprofylakse, observasjonsperiode, karantene eller avliving.
Menneske som er biten, klort eller sleika av eit dyr som kan vere smitta med rabies, må kontakta lege for å vurdere behandling så snart som råd.
Reise med hund, katt og ilder - eller import av desse
Ved reise til land med rabies kan ein verna dyra mot sjukdommen gjennom vaksinering minst 21 dagar før utreise. For å oppnå gyldig vaksinestatus må dyret vere minst 12 veker gammalt ved vaksinering. Dei fleste dyr er verna mot rabies etter vaksinering, men nokre hundar treng fleire vaksinasjonsdosar for å vere sikra mot sjukdommen. Eit antistoffnivå på minimum 0,5 IE/ml sikrar godt vern under opphald i rabiesendemiske område. For at vaksinen skal være gyldig over tid, må dyret revaksinerast etter produsentens tilråding og eventuelt krav i det enkelte land. Spesifikke krav finst ved innførsel til ulike land og det er dyreeigars ansvar å undersøke dette før reise.
Reglar for innførsle av hund til Noreg finn du hos Mattilsynet.
Regelverket for innførsle av dyr til Noreg stiller ulike krav til dokumentert, gyldig rabiesvaksinasjon avhengig av kva land dyret har opphalde seg i før det kjem inn i Noreg. Dei strengaste reglane gjeld for innførsel av dyr som har opphalde seg i land som ikkje er i kategorien EU/EØS, og som heller ikkje står på lista over såkalla listeførte land.