Dei økonomiske tapa kan bli betydelege fordi det oftast er stor og slaktemoden fisk som blir råka. I de seinaste åra har også nyutsett smolt blitt ramma, og nyare forsking tydar på at PMC-viruset, som gir CMS, er svært utbredt.

Smittestoff og smittevegar

I 2007 blei det vist at CMS kunne overførast ved å injisera hjarte- og nyrevevshomogenat frå sjuk fisk i bukhola til frisk fisk, og mistanken om at CMS kunne skuldast eit virus blei styrka. To år seinare blei det vist at ikkje-injisert fisk som var i same karet som injisert fisk også utvikla CMS (kohabitatsmitte), og risikoen for å bli smitta via vatn blei bekrefta. Forskarar ved Noregs veterinærhøgskole og Veterinærinstituttet beskreiv i 2010 eit heilt nytt virus, piscint myokardittvirus (PMCV) som er årsak til CMS.

Viruset tilhøyrer truleg gruppa totivirus. PMC-viruset er eit nake, dobbelttråda RNA-virus med eit relativt lite, usegmentert genom som berre ser ut til å koda for 3-4 protein. Det let seg ikkje dyrka i dei vanlegaste, tilgjengelege cellekulturane. I det tidlegare nemnte kohabitatsmitteforsøket  var det smitteførande materialet produsert i ein patentert cellekultur.

Alle dei norske PMC-virusisolata frå laks som er undersøkte er svært like og ser ut til å tilhøyra ei enkel genogruppe.

Vassboren smitte frå fisk til fisk ser ut til å vera viktigaste smittevegen for CMS. Det er til nå ikkje funne aktuelle smittereservoar utanom laks, og PMCV er bare funnet i lav prevalens i villfisk. Liknande patologiske hjarteendringar er funne i villaks. I ei stor undersøking av meir enn 30 villfanga marine fiskeartar blei PMC-virus påvist i vassild (Argentina silus) ved bruk av PCR. Vassild-isolatet er ulikt den genotypen som blir isolert i samband med CMS-sjukdom og -utbrot. Overføring av CMS-virus frå vassild til oppdrettslaks er difor lite truleg. Kvar viruset kjem frå og om eit anna virusreservoar enn oppdrettslaks finst, er difor ukjent. En studie har vist, at det er mogeleg å finne PMCV spesifikt RNA i egg og yngel av PMCV-infisert stamfisk av laks, men det trengs meir forsking for å avklare om overføring frå stamfisk til avkom er en betydelig smittevei. Andre laksefisk som regnbogeaure ser ikkje ut til å være mottakelege for PMCV.

CMS-viruset smittar ikkje til menneske.

Som andre nakne virus, til dømes IPNV og Nodavirus, er truleg CMS-viruset meir motstandsdyktig mot ytre påverknadar som temperatur, låg pH, desinfeksjonsmidlar og uttørking, enn kappekledde virus. Fordi PMC-viruset ikkje let seg dyrka, manglar vi spesifikk kunnskap om dette.

Framleis trengst meir forsking på PMC-viruset og CMS. Ein treng meir kunnskap om smitteutskiljing, smitteoverføring og overleving av virus, om korleis sjukdommen utviklar seg og kva andre faktorar som er viktige for at eit utbrot kan oppstå.

Sjukdomsteikn og diagnostikk

Det ser ut til å vera ein klar samanheng mellom mengde virus og sjukdomsgrad. Ved hjelp av ein spesifikk PCR har ein påvist dette viruset i CMS-sjuk laks, og med spesifikk virusfarging (in situ-hybridisering og immunhistokjemi) finn ein virus i dei typiske patologiske hjarte-endringane. Som regel påvisast virus først i samband med utbrot av CMS eller i laks med CMS-endringar i hjartet. Dersom ein testar for PMCV med PCR i oppdrettsanlegg, kan virus i nokre tilfelle påvisast i laks ganske kort tid etter sjøsetting , og i lang tid før utbrot (>9 månader).  

Tapa i CMS-lokalitetar kan variera, men talet på fisk som døyr dagleg er som regel låg. Men dødelegheita kan vara i lang tid, og dei totale tapa kan difor vera store og vesentlege, særleg der det er stor fisk som døyr. I seinare år har det blitt rapportert ein del tilfelle der sjukdommen opptrer tidleg, allereie 5 månader etter utsett i sjø, og at fisk så små som 100-300g blir sjuke og døyr av CMS. Å ha CMS i eit anlegg gjennom nesten heile produksjonssyklusen, får store konsekvensar, både for drift og økonomi. CMS-sjukdom er ikkje registrert hos settefisk. 

Inkubasjonstida for fisk i felt er ukjent, men i smitteforsøk tek det rundt seks veker frå fisken blir smitta til ein kan sjå dei første patologiske endringane histologisk. Dei patologiske endringane indikerer at CMS er ein kronisk sjukdom som utviklar seg langsamt. Det kan ta svært lang tid, truleg opp til fleire månader etter smitte før fisken faktisk blir sjuk, eventuelt viser kliniske symptom og daudar. Ofte kan fisken dauda brått, utan å visa kliniske teikn på sjukdom.

Det er til vanleg få svimarar i anlegg med CMS. Fisk med sjukdom kan visa teikn på store sirkulasjonsproblem både makro- og mikroskopisk. Den daude fisken er som regel fin fisk i godt hald, ofte med småprikka blødingar i huda på buken, utståande auge og ødem i skjellommene. Ved obduksjon kan ein finna mørk lever, fibrinlag på levra og/eller væske i bukhola. Dei fleste har også forstørra hjartekammer, eller sprukke forkammer og blodkoagel i hjartehola.

Enkelte daudfisk med tydelege histolopatologiske hjarteendringar kan vera heilt utan makroskopiske endringar.

Svimarar og daudfisk har ofte tydeleg betennelse og nekrosar i forkammer og i spongiøs muskulatur i hjartekammeret, mens fisk utan kliniske symptom oftast har tilsvarande, men mildare hjarteendringar.

Dei histopatologiske endringane i forkammeret er ofte tydelegare og kjem tidligare i sjukdomsutviklinga enn i hjartekammerets spongiøse muskellag. Ein kan også sjå histopatologiske endringar i lever og milt, truleg på grunn av sirkulasjonssvikten  hjarteendringane utløysar. I uttalte tilfelle av CMS kan ein finne ulike grader av cellerik epikarditt. Hjartet sitt kompakte muskellag har sjeldan endringar, men det kan i nokre tilfelle sjåast perivaskulær betennelse i område nært knytta til slik cellerik epikarditt.

Diagnostikk
CMS-diagnose er i dag basert på funn av typisk klinikk og typiske histopatologiske hjarteendringar. I diagnostikken ved Veterinærinstituttet nyttast PCR for PMC-virus i vanskelege saker, til dømes i tidlege stadium, når sjukdommen er atypisk og når CMS oppstår samstundes med andre hjartesjukdommar. PCR kan også nyttast om prøveinnsender spesifikt ønsker det.

PCR-metoden for PMCV er patentert av Pharmaq AS, og det er derfor eit lite tillegg i prisen på slik PCR utført ved Veterinærinstituttet.

Dei viktigaste differensialdiagnosane til sjukdommen er pankreassjuksom (PD), infeksiøs lakseanemi  (ILA) og hjarte- og skjelettmuskelbetennelse (HSMB).

Førekomst

Sjukdommen blei første gong beskriven i norsk oppdrettslaks på midten av 80-talet. Tilsvarande sjukdomsbilete er også sett i Skottland, Canada og på Færøyane. Tradisjonelt er hovudtyngda av sjukdomspåvisingane frå Møre og Romsdal og Trøndelag, men CMS er påvist frå oppdrettsanlegg frå stort sett heile norskekysten.

I ett nyleg avslutta forskingsprosjekt blei det funne PMCV i alle 12 oppdrettsanlegg som blei undersøkt (frå Agder til Finnmark), og berre halvparten utvikla klinisk sjukdom. Dei siste tre åra har Veterinærinstituttet diagnostisert i overkant av 100 tilfelle av CMS kvart år. Sida sjukdommen ikkje er meldepliktige, er det rimeleg å anta at Veterinærinstituttets oversikt berre omfattar eit minimumstal for antal lokaliteter med CMS. Det har i dei siste åra blitt rapportert eit økande antal tilfelle av CMS i Irland og Skottland, der sjukdommen no er bland dei største utfordringane både økonomiske for velferda i akvakulturnæringa.

Risikofaktorar for utbrot av CMS

CMS har ikkje ein like tydeleg sesongvariasjon som til dømes PD. Risikoen for utbrot av CMS aukar med tida fisken står i sjø. Fiskegrupper som alt har hatt PD eller HSMB er meir utsett for å få CMS enn dei som ikkje har hatt desse sjukdommane. Vårutsett har lågare risiko for å utvikle CMS enn fisk satt ut på hausten, men det er også variasjon mellom ulike grupper av vårutsett fisk: I nokre område har fisken satt ut seint på våren lågast risiko, mens det i andre område er dei som settast ut tidleg på våren som har lågast risiko.

Det er fleire ting som peiker på at det kan være ein samanheng mellom utbrot av CMS og forhold i settefiskfasen. Frå felt er det rapportert om store skilnader i kva for fiskegrupper som blir sjuke under et CMS-utbrot på ein og same lokalitet, og at det ofte er fisk frå dei same settefiskleverandørane som får sjukdommen år etter år. Eit nyare studie der produksjonsdata blei analysert med tanke på å finne risikofaktorar for CMS, viser ein tydeleg samanheng mellom settefiskleverandør og risiko for utbrot av CMS, også på tvers av lokalitetar. Kor mykje fisk som døyr under eit CMS-utbrot kan auke om fisken blir utsett for stress, til dømes ved sortering, flytting, avlusing og medisinering. Andre faktorar som rask vekst, miljøfaktorar, ernæring og mangel på fysisk aktivitet har også blitt utpeikt som mogelege risikofaktorar.

Tiltak

Hjarteendringane i seg sjølve er truleg ikkje til stor plage for fisken, men dei gjer fisken sårbar, slik at den tåler andre stresstilstandar eller fysiske påkjenningar dårleg. Når oppdrettsanlegg får ei CMS-diagnose, bør all  slags handtering som kan stressa fisken reduserast til eit minimum inntil fisken kan slaktast, slik at færrast mogeleg fisk døyr.

Sjukdommar som stort sett smittar via vatn kan delvis kontrollerast ved å redusera stresspåkjenningar slik at utskiljing av smitte blir så låg som råd er, og ved å halda mottakelege fiskegrupper skilde frå kvarandre: «Alt ut-alt inn» -prinsippet kombinert med brakkleggingsperiode før neste fiskeinnsett, og helst strategisk plassering av anlegget med tanke på straumtilhøve, brunnbåtlei, og avstand til naboanlegg.

Forsvarleg handtering av slakteavfall og daudfisk er også viktig. Fisk bør flyttast så lite som mogleg, både av stressomsyn og med tanke på smittefare. Inntil effekten av ulike desinfeksjonsmidlar på PMC-virus er testa ut, bør ein følgja etablerte rutinar for vask og desinfeksjon for å avgrensa smittespreiing, og ikkje ha felles utstyr med andre lokalitetar.

Sida PMCV blei funne i 2010, har det blitt jobba intenst med å prøve å utvikle ei vaksine, utan å ha lukkast ennå. Eit av problema er at det ikkje har vore mogeleg å dyrke virus i laboratoriet, noko som er nødvendig for vaksineutvikling. Klarer ein å dyrke PMCV, kan ein i tillegg til vaksineutvikling også få testa effekten av ulike desinfeksjonsmiddel og -metodar på viruset, forenkle og betre diagnostikk og få meir kunnskap om eigenskapane til viruset og verkemåte, slik at ein i framtida betre kan førebyggje, hindra, avgrense og kanskje lækja fisk som er sjuk med CMS.